Verder worden oplosmiddelen gebruikt om mediums en vernissen vloeibaar te houden en te verdunnen, om gereedschap en penselen te reinigen en ook voor het verwijderen van oude vernislagen.
Dat komt omdat mediums niet alleen gebruikt kunnen worden om de verf te verdunnen, maar ook om bewust de eigenschappen van verf te beïnvloeden. Aan mediums kan een matteringsmiddel worden toegevoegd zodat de verf matter wordt. Je hebt speciale gelmediums om acrylverf in hele dikke reliëfs te kunnen opzetten. Er zijn speciale glaceermediums voor olieverf en ook voor acrylverf om de verf gemakkelijk in hele dunne lagen te kunnen schilderen, zonder dat de penseelstreek zichtbaar blijft. Sneldrogende en traagdrogende mediums beïnvloeden de droogtijd van de verf. Sommige olieverfmediums bevatten een klein percentage hars om de verflaag te versterken.
Terpentijn en terpentine zijn beide oplosmiddelen voor olie en hars. Terpentijn is een vloeistof die gewonnen wordt uit pijnbomen door droge destillatie van het naaldhout, veelal uit Italië of Frankrijk. Ofschoon terpentijn een natuurproduct is en de harsachtige geur door menigeen wordt gewaardeerd, is de schadelijkheid groter dan die van terpentine. Ook de werking (vetoplossend vermogen) is sterker. Terpentine is een destillaat van aardolie, is vrij zuiver en 100% vluchtig. Omdat de schadelijkheid minder is dan die van terpentijn en de prijs bovendien gunstiger, is het raadzaam terpentine te gebruiken om gereedschappen te reinigen.
Sommige bindmiddelen zijn van zichzelf vloeibaar (lijnolie, saffloerolie etc). Om verf te maken is het voldoende het pigment zeer goed met het bindmiddel te vermengen door intensief roeren gevolgd door intensief wrijven of walsen. Andere bindmiddelen zijn van zichzelf niet vloeibaar en kunnen alleen in opgeloste vorm samen met pigment een pasteuze of vloeibare verf vormen. Dat geldt b.v. voor alkyd- en acrylaathars, arabische gom en dextrine. Oplosmiddelen zijn dus soms noodzakelijk om verf te maken en oplosmiddelen kunnen gebruikt worden om de verf "dunner" te maken. De bekendste oplosmiddelen zijn: Water voor Arabische gom, acryl en dextrine terpentijn en terpentine voor (lijn)olie, alkydhars, natuurhars.
De verwarring m.b.t. de benaming van terpentijn en terpentine is een taalprobleem. Het oplosmiddel dat uit naaldhout gewonnen wordt heet Terpentijn (Ned.), Terpentine (Eng.), Essence térébenthine (Frans). Het oplosmiddel dat uit petroleum (aardolie) gewonnen wordt heet Terpentine (Ned.) White spirit (Eng.) Essence de petrol (Frans) Verder is er nog verwarring over het verschil tussen terpentijnolie, terpentijn en boomterpentijn. Deze drie namen worden gebruikt voor dezelfde vloeistof, alhoewel sommige mensen suggereren dat er verschil zou zijn tussen die drie.
Medium is in principe een mengsel van oplosmiddel en bindmiddel. In het algemeen gebruik je medium om de verf soepel te houden of soepeler (dunner, vloeibaarder) te maken zonder dat de eigenschappen van de verf (droogtijd, glansgraad) veranderen. Als je verf verdunt met alleen een oplosmiddel (water, terpentijn, terpentine) dan maak je de verf schraal en de droogtijd en glansgraad van de verf zullen veranderen. Daarom is het verstandig om bij het verdunnen van de verf ook bindmiddel, samen met het oplosmiddel te gebruiken. Medium is altijd een mengsel van bindmiddel en oplosmiddel in een zodanige verhouding dat de eigenschappen van de verf zo min mogelijk beïnvloed worden. Voor het aanlengen van verf is het dus sterk aan te raden een medium te gebruiken. Eventueel kan je het medium nog iets verdunnen met wat extra oplosmiddel, of juist iets sterker maken door wat extra bindmiddel (lijnolie, Arabische gom, acrylbinder, etc.,) toe te voegen. Als je verf met alleen binder (olie, acrylbinder) verdund beïnvloed je ook de eigenschappen van de verf. De verf wordt dan vetter of minder soepel.
Soms gebruiken we een vulstof om ook transparante kleuren dekkend te maken. We lengen de verf aan met een dekkende vulstof. Die dekkende vulstof zorgt er dan voor dat de verf dekkend is, zelfs al is er een transparant pigment gebruikt. Dat is b.v. het geval bij plakkaatverf . In andere gevallen wordt een vulstof gebruikt om de verf goedkoper te maken. De verf wordt al het ware aangelengd met een goedkope smeerbare substantie, zodat je wel een volle pot of tube hebt, maar niet vol met alleen goed pigment en bindmiddel. Onnodig om te vertellen dat zulke verf kleurkracht mist en dat je daar dus eigenlijk niet lekker mee kan schilderen.
Een bindmiddel zorgt ervoor dat de kleur (het pigment) hecht aan de ondergrond. Het bindmiddel bepaalt dus niet de kleur van de verf, maar wel of een verf een olieverf is of een acrylverf, of een plakkaatverf of een waterverf. Bij olieverf is het bindmiddel een olie of een in terpentijn oplosbare hars of een combinatie van beide. Bij acrylverf is het bindmiddel een in water oplosbare acrylaathars Bij plakkaatverf is het bindmiddel dextrine (een zetmeel- of celluloseproduct). Bij aquarelverf is het bindmiddel Arabische gom.
Gewone terpentine, een destillaat van aardolie, is vrij zuiver en 100% vluchtig. Het is geschikt voor het reinigen van uw olieverfpenselen, paletmessen e.d., mits u daarna uw penselen ook nog uitwast en behandeld met penseelzeep om de bijtend-ontvettende werking van terpentine te compenseren extra gezuiverde terpentine wordt ook wel essence de petrol genoemd en is zuiverder dan gewone terpentine en daarom meer geschikt als verdunner voor olieverf en/of het verwijderen van oude vernislagen. Reukloze terpentine is zoveel mogelijk ontdaan van bestanddelen (aromaten) die verantwoordelijk zijn voor de geur en de schadelijkheid en daarmee de minst agressieve van de oplosmiddelen en dus ook minder schadelijk en hoofdpijnverwekkend dan gewone terpentine. Omdat de aromaten in terpentine tevens verantwoordelijk zijn voor het vetoplossend vermogen is de werking van reukloze terpentine minder sterk, maar ruim voldoende om penselen en gereedschappen te reinigen. Reukloze terpentine is niet geschikt voor het verwijderen van droge vernislagen. Voor het verdunnen van kunstschilderverf en andere belangrijke toepassingen adviseren extra gezuiverde reukloze terpentine (Sansodor).
Bij de goede kwaliteiten lijnolie wordt gebleekte lijnolie gemaakt door gezuiverde lijnolie bloot te stellen aan (zon)licht. De lijnolie wordt daardoor lichter van tint. Als gebleekte lijnolie daarna in het donker bewaard wordt verliest het weer zijn lichte tint en wordt weer iets donkerder. Wordt de olie weer in het licht gezet dat wordt de olei weer helderder enz. enz. Dit proces is eindeloos omkeerbaar, zelfs als de olie in de verflaag is opgenomen en deels gedroogd is. Een vrij jong schilderij dat in het donker bewaard wordt wordt daarom iets donkerder van tint en wordt weer lichter van tint als het schilderij in jet licht gehangen wordt. Bij oudere schilderijen vermindert dat effect omdat de olie na droging (=oxidatie) minder gevoelig is voor de invloed van licht. Bij mindere kwaliteit lijnolie wordt de olie soms kunstmatig gebleekt met bleekmiddelen. Dat maakt de olie ongeschikt voor kunstschildersdoeleinden.
Gekookte lijnolie is een sneldrogende lijnolie. De benaming "gekookt" is eigenlijk niet juist, de olie wordt beneden het kookpunt verhit. Dit gebeurt onder toevoeging van siccatieven en de olie kan dan ook gebruikt worden als ingrediënt om een sneldrogend schildermedium samen te stellen. Bij gebruik van gekookte lijnolie, puur of als ingrediënt van een zelfgemaakt medium. mogen i.v.m. de duurzaamheid van de verffilm nooit extra siccatieven worden toegevoegd.
Terpentijn is vluchtige vloeistof en een krachtig oplosmiddel waarin harsen en olie kunnen worden opgelost. Terpentijn wordt gewonnen uit naaldhout (dennehout, larix) door droge destillatie. Terpentijn wordt ook wel terpentijnolie genoemd. Terpentijn is chemisch gezien een vluchtige koolwaterstof (pineen), vermengd met harsachtige stoffen. Gerectificeerde terpentijn is zuiverder en bevat dus minder harsachtige stoffen. Venetiaanse terpentijn is de hars die direct afgetapt wordt van naaldbomen bij voorkeur van de Larix. Venetiaanse terpentijn bevat naast de Larixhars ook ongeveer 20-25% terpentijn (het oplosmiddel), anders zou de hars niet vloeibaar zijn. Venetiaanse terpentijn werd en wordt gebruikt als traagdrogend medium speciaal geschikt voor glaceer-technieken.
Lichte siccatief, Siccatief Courtrai genaamd, versnelt vooral de dieptedroging. Deze siccatief bestaat uitsluitend uit een verdunning van metaalverbindingen en is dus een zuivere siccatief. In olieverf mag nooit meer dan 2% siccatief de Courtrai worden toegevoegd.
Alkydmedium kan als schildermedium en als glaceermedium worden gebruikt. Gebruikt als schildermedium moet de "vet over mager" regel worden gevolgd. Het medium is tamelijk vet en kan magerder worden gemaakt met een hoeveelheid terpentine of terpentijn. In de laatste laag en voor glaceertechnieken kan Alkydmedium puur worden gebruikt. Het is enigszins vergelend, verkort de droogtijd en verhoogt de duurzaamheid van de verffilm. De glans van de verf wordt iets hoger, de penseelstreek vervaagt.
Standolie wordt verkregen door lijnolie te verhitten zonder toevoeging van zuurstof. Er vindt geen oxidatie plaats. De olie wordt dikker doordat moleculen zich in groepen aan elkaar koppelen (polymerisatie). De honing-dikke standolie kan met terpentine of terpentijn worden verdund en vormt een flexibelere film dan gewone lijnolie. Traditioneel werd standolie gebruikt als glaceermedium, tegenwoordig voornamelijk als ingrediënt voor het zelf samenstellen van een medium. Het is een zeer vette olie en daarom met name geschikt voor toepassing in de laatste lagen. De kans op schroeien van de verf is minder dan met lijnolie, de droogtijd wordt verlengd en de glans verhoogd.
Schildersterpentijn is de minder zuivere vorm en bevat meer hars en verontreinigingen dan gezuiverde (=gerectificeerde terpentijn) Gerectificeerde terpentijn of extra gezuiverde terpentijn is door verdere destillatie ontdaan van iedere vorm van verontreiniging en is nagenoeg 100% vluchtig. Voor het verdunnen van kunstschilderolieverf en andere veeleisende toepassingen adviseren wij gerectificeerde terpentijn.
Of er een olieverfmedium gebruikt moet worden is afhankelijk van de gevolgde techniek. In olieverf zijn in principe twee technieken mogelijk: 'Allaprima' en 'gelaagd schilderen'. 'Allaprima' wil zeggen dat het schilderij 'nat-in-nat' geschilderd wordt. Bij deze techniek worden de kleuren behalve op het palet ook op het schilderij zelf gemengd en kan de verf verdund worden met steeds hetzelfde oplosmiddel of hetzelfde medium, of kan de verf puur worden gebruikt. Gelaagd schilderen wil zeggen dat het schilderij opgebouwd wordt uit verschillende lagen. Een volgende laag kan pas opgezet worden als de voorgaande laag zo droog is dat ze niet meer oplost. Bij gelaagd schilderen moet een techniek worden gevolgd die bekend staat als 'vet over mager', hetgeen neerkomt op flexibel over minder flexibel. Voor de eerste laag wordt de verf verdund met terpentine of terpentijn. Nadat de eerste laag droog genoeg is, wordt de tweede verflaag aangebracht, verdund met schildermedium. Brengen we vervolgens een derde laag aan, dan moeten we een medium gebruiken dat vetter is dan in de vorige laag gebruikt is, teneinde de onderliggende lagen te voeden en sterker te maken. Wordt een schilderij opgebouwd uit meer lagen, dan moeten de mediums die gebruikt worden van mager in de onderste laag naar steeds vetter in de bovenliggende lagen. Als laatste laag wordt veelal een glacerende verflaag aangebracht.. Als glaceermedium kan gekozen worden uit Glaceermedium, Alkydmedium, Venetiaanse terpentijn of Standolie. Deze mediums zijn vetter een 'gewoon' schildermedium en doen de verf uitvloeien zonder penseelstreek.
In vergelijking met lijnolie droogt papaverolie langzamer, is bleker, vergeelt minder en geeft minder kans op schroeien van de verf. Door deze eigenschappen kan een zelfgemaakt medium op basis van papaverolie gebruikt worden in combinatie met lichte kleuren bij de allaprima techniek. Papaverolie vormt echter een zwakkere film dan lijnolie en kan bij gebruik in de onderste lagen problemen geven voor de hechting van lijnolieverf in de volgende verflagen. Het is dan ook aan te raden om bij gelaagd schilderen papaverolie alleen te gebruiken in de laatste laag.
Venetiaanse Terpentijn is de hars (of balsem) die gewonnen wordt uit de larix (een naaldboom). De naam is ontstaan omdat de uit een Oostenrijkse larix gewonnen terpentijnbalsem vroeger verhandeld werd via Venetië. Venetiaanse terpentijn is dik vloeibaar omdat de hars is opgelost in ongeveer 25% terpentijn, waar de hars ook van nature (in de boom) in is opgelost. Dit traditionele glaceermedium wordt gewaardeerd om verwerkingseigenschappen die geleidelijke kleurovergangen positief beïnvloeden, maar bevordert de duurzaamheid van de verffilm niet. Het medium verhoogt de vloei en de glans van de verf, verkort enigszins de droogtijd, is licht vergelend en is verdunbaar met terpentijn of terpentine. Alleen gebruiken in de laatste lagen. Tegenwoordig gebruiken schilders liever glaceermediums op basis van moderne kunstharsen. Deze glaceermediums vergelen niet en zijn duurzamer dan de "klassieke" glaceermediums als venetiaanse terpentijn. Talens Glaceermedium is een voorbeeld van zo'n verbeterd glaceermedium.
Een medium is in het algemeen een mengsel van een verdunner (terpentijn of zuivere terpentine) een bindmiddel (lijnolie, alkydhars, saffloerolie) een of meerdere toevoegingen (matteringsmiddel, siccatief, etc.) Soms wordt een pure verdunner of een puur bindmiddel ook als medium gezien. Een medium heeft als doel één of meerdere eigenschappen van de verf te beïnvloeden en de verf geschikt te maken voor een bepaalde toepassing of een bepaald effect. Denk b.v. aan consistentie, glans, vloei, droogtijd, transparantie en duurzaamheid van de verffilm.
Sneldrogende mediums bevatten al siccatief. De hoeveelheid siccatief in een sneldrogend medium is afgestemd op de hoeveelheid olie in dat medium. Daardoor is het af te raden nog meer siccatief te gebruiken. Behalve het drogingsproces, wordt door toevoeging van (te veel) siccatief ook het verouderingsproces van het schilderij bespoedigd. Voeg dus geen extra siccatief toe als u al sneldrogend medium gebruikt.
Een siccatief is een oplossing van metaalverbindingen en dient voor versnelling van de chemische droging van de olieverf. Verkeerd gebruik van siccatief kan voor problemen zorgen. Behalve het drogingsproces, wordt door toevoeging van siccatief ook het verouderingsproces van het schilderij bespoedigd. Om problemen te voorkomen mag aan de verf nooit meer dan 2% Siccatief Courtrai worden toegevoegd en nooit meer dan 10% Siccatief Harlem. In het algemeen kan worden gesteld dat het gebruik van siccatieven tot een minimum beperkt moet worden. Snellere droging kan ook bereikt worden door de olieverf te mensen met Alkydmedium . Alkydmedium mag ook in grotere hoeveelheden aan olieverf worden toegevoegd.
Een gewoon schildermedium is een mengsel van oplosmiddel (terpentine en/of terpentijn), (lijn)olie en mogelijke toevoegingen zoals harsen. Het oplosmiddel verdampt uit de verf en de (lijn)olie is verantwoordelijk voor de droogtijd. De droging van lijnolie vindt plaats langs chemische weg. De olie neemt zuurstof op uit de lucht, waardoor de moleculen in stijve ketens aan elkaar gekoppeld worden. Dit proces neemt langere tijd in beslag en verklaart waarom olieverf langzaam droogt. Willen we nu dat de verf sneller droogt, dan moeten we iets bij de verf doen waardoor de olie sneller zuurstof op kan nemen. Dit gebeurt met behulp van oplossingen van bepaalde metaalverbindingen, siccatieven genaamd, die of direct of via een medium kunnen worden toegevoegd. Een sneldrogend medium bestaat dus uit dezelfde ingrediënten als een gewoon medium, maar met toevoeging van siccatieven. Siccatieven zijn ook puur te koop en kunnen bij verkeerde (te hoge) dosering problemen veroorzaken. De hoeveelheid siccatief in een sneldrogend schildermedium is veilig voor de duurzaamheid van het werkstuk.
Glaceren is een speciale manier van "laag over laag" schilderen. Hierbij worden, zeker in de bovenste lagen, transparante kleuren gebruikt. Door de gebruikte kleur zie je dan ook nog de onderliggende kleuren. Het resultaat is dus dat je een samenvoeging, zeg maar menging van de kleuren van de bovenste lagen ziet, zonder dat de kleuren ook feitelijk gemengd zijn. Deze techniek kan prachtige kleurdiepte en een gloedvol resultaat opleveren. In een glacis mag geen penseelstreek zichtbaar zijn daar de penseelstreek van de onderliggende lagen door de transparante verf heen te zien is. Om dit effect te bereiken worden speciale mediums gebruikt die we glaceermediums noemen. Als glaceermedium kan gekozen worden uit Talens of 4art Glaceermedium, Venetiaanse terpentijn en Standolie. Deze mediums zijn vetter dan het schildermedium en doen de verf uitvloeien zonder penseelstreek.
Sneldrogende mediums bevatten al siccatief. De hoeveelheid siccatief in een sneldrogend medium is afgestemd op de hoeveelheid olie in dat medium. Sneldrogend medium mag dus in elke hoeveelheid toegevoegd worden aan olieverf. Voegt u kleine hoeveelheden sneldrogend medium aan de verf toe dan droogt de verf iets sneller, maar zal de verf niet heel veel sneller drogen. De maximale droogtijdversnelling wordt bereikt als u ongeveer evenveel sneldrogend medium gebruikt als verf. Nog meer sneldrogend medium toevoegen is niet zinvol en niet aan te raden.
Een siccatief is een oplossing van metaalverbindingen en dient voor versnelling van de chemische droging van de olieverf. De droging van olieverf kan globaal gescheiden worden in oppervlaktedroging en dieptedroging. Afhankelijk van uit welke metaalverbindingen een siccatief is samengesteld, zal óf de dieptedroging, óf de oppervlaktedroging worden gestimuleerd. Snellere droging kan ook bereikt worden door de olieverf te mensen met Alkydmedium.
Painting paste, in de volksmond ook schilderboter genoemd, is een ongepigmenteerde (kleurloze) olieverf. Painting paste kan als medium kan in elke verhouding met olieverf worden gemengd zonder dat kleur en consistentie van de verf veranderen. Zo kan van zeer dure kleuren meer verf worden gemaakt. Verder kan painting paste worden gebruikt om schroeien van bepaalde kleuren in dikke lagen te voorkomen. Hiervoor is een mengverhouding van 1:1 voldoende. Painting paste vergeelt niet en verhoogt de duurzaamheid van de verffilm. De verf wordt wel iets matter en de droogtijd enigszins korter. Als nadeel geldt dat de kleurkracht en de dekkracht van de verf minder worden omdat de pigmentconcentratie verlaagd wordt. Er zit minder pigment in een streek verf als die verf aangelengd is met painting paste.
